ما اطلاعات دقیقی در مورد منشاء فرش نداریم. اما آثار باستانی و آثار مکشوفه نشان می دهد که قالی بافی ریشه در هنرهایی مانند سبد بافی، حصیر بافی، نمد بافی، زیلو بافی، جاجیم و قالیچه بافی دارد. اولین فرش‌ها طرح‌های شکسته ساده‌ای داشتند که مطابق با ذهن بافنده بافته می‌شد و بیشتر برای رفع نیاز تولید می‌شد، اما فرش‌های مدرن تکامل آن فرش‌ها هستند.
در مورد خاستگاه قالی بافی، تا اوایل قرن گذشته، محققان به این نتیجه رسیده بودند که قالی بافی برای اولین بار در تمدن فرامصری آغاز شد. این شواهد نظریه عمدتاً نظری و شفاهی بود. با این حال، با کشف فرش پازیریک در سال 1949 توسط پروفسور رودنکو، نظریات فوق تغییر کرد و به دنبال کشف یک نمونه ملموس، منشا قالی بافی از سواحل نیل، دجله و فرات به آسیای مرکزی با ایران تغییر کرد. مهد قالی بافی
تاریخچه قالی بافی در ایران پیش از اسلام
از این هنر در دوره ساسانی اطلاع دقیقی در دست نیست. مشهورترین فرش بافته شده در این دوره، فرش معروف بهارستان است که برای خسرو انوشیروان بافته شده است. ابعاد این فرش زربفت 450 × 90 فوت بوده و طرح آن نمایانگر چهار فصل سال است.
تاریخچه قالی بافی در ایران پس از اسلام
از نظر تاریخی، پس از فتح ایران توسط اعراب، سعد، یکی از فرماندهان سپاه اسلام، آن را به مدینه فرستاد تا تجزیه و بین مسلمانان تقسیم شود. با ظهور اسلام و با توجه به دستورات اسلامی مبنی بر زهد و عدم علاقه خلفای مسلمان به سبک زندگی تجملی، این هنر تا حد زیادی دچار رکود شد. اما به تدریج با روی کار آمدن خلفای عباسی که مانند پادشاهان ایرانی به تجملات اهمیت می دادند، اهمیت سابق خود را بازیافت. در تاریخ مسعودی آمده است که مستنصر، خلیفه عباسی، فرش هایی داشت که نقش های انسانی با کتیبه های فارسی نشان داده شده بود.
در کتاب حدود العالم از بافته های سیستان و بخارا و قالی های ایرانی یاد شده است. قاینات به گفته مقدسی جهانگرد عرب به قالی بافی معروف بوده است. یاقوت حموی مورخ قرن هفتم در کتاب معجم البلدان خود به فرش آذربایجان اشاره می کند و شاعر بزرگ خاقانی نیز در اشعار خود به فرش مرند اشاره کرده است. ابن بطوطه در سفرنامه خود از خورموسی به اصفهان اشاره می کند که در راه او در دیزج و ایذه فرش های سبز پهن می کردند.
به گفته ابن خلدون طبرستان فرش صادر می کرد و گیلان فرش سجاده صادر می کرد و طبرستان علاوه بر مالیات سالانه ششصد فرش به دربار خلفای بغداد می فرستاد.
در مورد صنعت قالی بافی در دوره تیموری می توان گفت که قالی بافی به دلیل علاقه شاهرخ به کار هنری و هنرمندان این صنعت در این زمان توسعه یافته است.
اما با توجه به نمونه های عالی به جا مانده از دوران صفویه باید گفت که اوج صنعت فرش ایران در دوران صفویه شکوفا شد. شاه طهماسب، یکی از پادشاهان صفوی که طراحی فرش نیز داشت، هنرمندان بزرگی را در تبریز گرد آورد و به پیشرفت در کارشان کمک کرد. در زمان شاه عباس این هنر رونق چشمگیری پیدا کرد.
شاه عباس در اصفهان کارگاهی دایر کرد و در این کارگاه فرش های نفیسی برای دربار بافته شد و پیشرفت قالی بافی به حدی رسید که این هنر به یکی از منابع اقتصادی تبدیل شد. همچنین به دستور او کارگاه هایی در مشهد، کاشان، شیروان، قره باغ، استرآباد و گیلان ایجاد شد و فرش های نفیسی مانند اردبیل، چلسی و بسیاری از فرش های نفیس دیگر که زینت بسیاری از موزه های جهان است متعلق به این دوره است. صنعت فرش بافی ایران که در قرن پانزدهم و شانزدهم (دوران صفویه) به کمال رسیده بود، با قاجاریه رو به افول و ضعف نهاد و از آن پس دیگر نتوانست شکوه خود را بیابد. پس از آن قالی بافی در قالب فرش ماشینی رواج یافت، همچنین می توانید مقاله فرش ماشینی کاشان را مطالعه کنید.
